Obrona Cywilna została powołana do życia przez społeczność międzynarodową, na podstawie artykułu 61 Protokołu Dodatkowego I do Konwencji Genewskich z 12 sierpnia 1949 r. dotyczących ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych. Polska była jednym z pierwszych spośród 163 państw, które podpisały dokumenty tzw. prawa humanitarnego, przyjętego w IV Konwencji Genewskiej z 12 sierpnia 1949 r. o ochronie osób cywilnych podczas wojny.

Dalsze dokumenty prawa humanitarnego- to dwa protokoły dodatkowe do konwencji genewskiej z 12 sierpnia 1949 r.:

• o ochronie ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (protokół I),
• o ochronie ofiar nie międzynarodowych konfliktów zbrojnych (protokół II).
  
  

Krajowa ratyfikacja protokołów I i II dokonana przez Prezydenta RP Lecha Wałęsę nastąpiła 19 września 1991 r. Rada Ministrów RP wprowadziła je w życie 24kwietnia 1992 r., co oznacza, że stały się w Polsce obowiązującym prawem krajowym.

Protokół Dodatkowy I do konwencji genewskich z 1949 r. traktujący o określeniu i stosowaniu Obrony Cywilnej definiuje, że określenie „obrona cywilna” oznacza wypełnianie wszystkich lub niektórych zadań humanitarnych mających na celu ochronę ludności cywilnej przed niebezpieczeństwami działań zbrojnych lub klęsk żywiołowych i przezwyciężanie ich bezpośrednich następstw, jak też zapewnienie warunków koniecznych do przetrwania.

Jak widać większość zadań Obrony Cywilnej, które wymienia definicja to przedsięwzięcia chroniące ludność i dorobek cywilizacyjny w czasie wojny.

Są to następujące zadania:

1. służba ostrzegawcza;
2. ewakuacja;
3. przygotowanie i organizowanie schronów;
4. obsługa środków zaciemnienia;
5. ratownictwo;
6. 6służby medyczne, włączając w to pierwszą pomoc oraz opiekę religijną;
7. walka z pożarami;
8. wykrywanie i oznaczanie stref niebezpiecznych;
9. odkażanie i inne podobne działania ochronne;
10. dostarczanie doraźnych pomieszczeń i zaopatrzenia;
11. doraźna pomoc dla przywrócenia i utrzymania porządku w strefach dotkniętych klęskami;
12. doraźne przywrócenie działania niezbędnych służb użyteczności publicznej;
13. doraźne grzebanie zmarłych;
14. pomoc w ratowaniu dóbr niezbędnych dla przetrwania;
15. dodatkowe rodzaje działalności, niezbędne dla wypełnienia któregoś z zadań wyżej wymienionych, w tym planowanie i prace organizacyjne.

W Polsce Obrona Cywilna została powołana do życia uchwałą Rady Ministrów z 18 maja 1973 r. W tym czasie system Obrony Cywilnej był traktowany, obok Sił Zbrojnych, jako najważniejszy składnik obronności kraju. Z tego powodu kształt i zasady działania Obrony Cywilnej zostały określone w wielokrotnie nowelizowanej ustawie z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej i rozporządzeniach wykonawczych Rady Ministrów.

Zgodnie z zapisami artykułu 137 wymieniona tam Obrona Cywilna ma na celu ochronę ludności, zakładów pracy i urządzeń użyteczności publicznej, dóbr kultury, ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny oraz współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska oraz usuwaniu ich skutków.

Większość zadań Obrony Cywilnej wymienionych w definicji stanowią przedsięwzięcia chroniące ludność i dorobek cywilizacyjny w czasie wojny. Zaś tylko niewielki zakres działań Obrony Cywilnej dotyczy współdziałania z innymi organami w zwalczaniu zagrożeń czasu pokoju.

Zgodnie z art. 17 ust. 1 ww. ustawy centralnym organem administracji rządowej w sprawach obrony cywilnej jest Szef Obrony Cywilnej Kraju. Szefa Obrony Cywilnej Kraju powołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw wewnętrznych. Szef Obrony Cywilnej Kraju podlega ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych

Szef Obrony Cywilnej Kraju w sprawach należących do swojego zakresu działania wydaje zarządzenia, wytyczne, instrukcje i regulaminy.

Terenowymi organami obrony cywilnej są wojewodowie, starostowie, wójtowie lub burmistrzowie (prezydenci miast). Do zakresu działania szefów obrony cywilnej województw, powiatów i gmin należy kierowanie oraz koordynowanie przygotowań i realizacji przedsięwzięć obrony cywilnej przez instytucje państwowe, przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne oraz organizacje społeczne działające na ich terenie.

Podstawowymi jednostkami organizacyjnymi przeznaczonymi do wykonywania zadań obrony cywilnej są formacje obrony cywilnej. Formacje tworzą w drodze rozporządzenia ministrowie, a wojewodowie, starostowie, wójtowie lub burmistrzowie (prezydenci miast) – w drodze zarządzenia, uwzględniając w szczególności: skalę występujących zagrożeń, rodzaj formacji, ich przeznaczenie oraz stan osobowy i organizację wewnętrzną. Formacje obrony cywilnej mogą tworzyć także pracodawcy.

W ostatnich latach wiele aktów prawnych dotyczących obrony cywilnej przestało obowiązywać, a w ich miejsce nie zostały przyjęte nowe regulacje. Dotyczy to zwłaszcza uchylenia art. 140 ustawy o powszechnym obowiązku obrony, który stanowił delegację ustawową do wydania przez Radę Ministrów rozporządzeń określających obowiązki i uprawnienia organów w sprawie obrony cywilnej, kwestie formacji obrony cywilnej oraz sygnały powszechnego ostrzegania i alarmowania. Brak regulacji prawnej w powyższych przypadkach ogranicza możliwości realizacji zadań w zakresie obrony cywilnej. W związku z tym konieczne jest wydanie nowych regulacji prawnych, które uporządkują kompetencje i zadania wszystkich podmiotów zobowiązanych do realizacji zadań z zakresu obrony cywilnej. Uregulowanie te powinny być dopełnieniem uregulowań przyjętych w ustawie o zarządzaniu kryzysowym i powinny stanowić kompleksową regulację prawna w obszarze szeroko rozumianej ochrony ludności.

Aktualnie Obrona Cywilna nie posiada sił i środków zdolnych do natychmiastowego użycia w akcjach ratunkowych, do zwalczania zagrożeń czasu pokoju (klęsk żywiołowych i katastrof cywilizacyjnych). W czasie pokoju nie stanowi ona realnej siły ratowniczej.