90 lat temu rozegrała się wojna polsko-czeska o Śląsk Cieszyński. Brali w niej udział także mieszkańcy naszego miasta, w tym żołnierze pociągu pancernego „Hallerczyk”. O tych wydarzeniach opowiada materiał przygotowany przez Towarzystwo Przyjaciół Czechowic-Dziedzic.

Od października 1918 roku władzę na Śląsku Cieszyńskim sprawowały: Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego (reprezentacja Polaków) i Zemsky Narodni Vybor pro Slezko (reprezentacja Czechów). Oba te organy władzy, w wyniku obustronnych rokowań zawarły tymczasowy kompromis (5.11.1918), ustalając podział stref wpływów. Strona polska kontrolowała powiaty bielski, cieszyński i część frysztackiego (77,3 % obszaru Śląska Cieszyńskiego), a strona czeska powiat frydecki i część frysztackiego. 

W dniu 23 stycznia 1919 r. strona czeska złamała postanowienia umowy z 5 listopada 1918 roku i przystąpiła do zbrojnego obsadzenia polskiej strefy Śląska Cieszyńskiego. Przeciw 14-16 tysiącom żołnierzy czeskich, Polacy mogli wystawić około 1.300 żołnierzy i 600 policjantów. 

Wojskami polskimi dowodził pułkownik Franciszek Ksawery Latinik związany z Ziemią Cieszyńską jeszcze jako dowódca austriacko-węgierskiego pułku piechoty nr 100, który wsławił się w walkach pod Gorlicami w 1915 roku oraz na froncie włoskim. W sierpniu 1920 roku jako gubernator Warszawy dowodził wojskami broniącymi miasto przed armią bolszewicką. Zmuszony do opuszczenia armii po przewrocie majowym zmarł w 1949 roku w Krakowie przeżywszy 85 lat. Wojskami czeskimi dowodził gen. Josef Šnejdárek.

 Dysponując przewagą wojska czeskie zajęły znaczną część Śląska Cieszyńskiego. Decydująca bitwa rozegrała się w dniach 28-29 stycznia 1919 roku pod Skoczowem. Tu Czesi zostali zatrzymani. Po zajęciu Bogumina Czesi mieli także wolną drogę do Dziedzic. Tu działał pociąg pancerny „Hallerczyk”, w którym służbę pełnił sierżant Józef Jurczyk - były legionista II Brygady Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego. W dniach 25 i 26 stycznia 1919 r. toczyły się walki pod Zebrzydowicami i Kończycami. Na skraju Kończyc Małych zginął dowódca polskich oddziałów kpt. Cezary Haller (brat gen. Józefa Hallera). Dla wzmocnienia rejonu Wisły płk. F.K. Latinik wysłał do Chybia oddziały płk. Springwalda. Do walk w rejonie Drogomyśla doszło 28 stycznia 1919 r. Czesi zaatakowali żelazny most kolejowy na Wiśle, ale zostali odparci. Za wycofującym się nieprzyjacielem ruszył także pociąg pancerny „Hallerczyk”, który dotarł ku stacji Pruchna. Dowódca „Hallerczyka” kpt. Kozak stwierdził nagromadzenie większych sił czeskich w tej wsi. Do decydujących walk pod Drogomyślem doszło 30 stycznia 1919 roku. Ważną rolę odegrał w nich pociąg pancerny „Hallerczyk”.

Oto wspomnienia płk. F.K. Latinika:
„Po godzinie 12-tej wysuwa się do natarcia jeden czeski batalion po obu stronach toru kolejowego, co spowodowało płk. Springwalda zarządzić wypad pociągu pancernego „Hallerczyk”. W oka mgnieniu puszczono parę, błyskawicznie dostał się pociąg pancerny w środek czeskiej tyraliery i zaskoczywszy ją flankowym ogniem po obu stronach toru kolejowego, zmusił tyralierę do popłochowego odwrotu. Atoli kpt. Kozak nie zadowolił się tym sukcesem i nakazał części swej załogi wysiąść z pociągu do pościgu, którym zabrano l0 jeńców. Poczem kontynuuje „Hallerczyk” jazdę do stacji Pruchna i ostrzeliwuje granatami nieprzyjacielski pociąg pancerny, który kilkakrotnie trafiony ratuje się ucieczką. Odwetowy ogień czeski na „Halerczyka” był bezskuteczny. Powróciwszy do Drogomyśla zdał kpt. Kozak raporty z zeznań jeńców...”

Natarcie czeskie zostało powstrzymane. W tym samym dniu - 30 stycznia 1919 r. zostało zawarte zawieszenie broni. W dniu 31 stycznia 1919 r. Naczelne Dowództwo w Warszawie zatwierdziło to zawieszenie broni, z możliwością podjęcia walk w każdej chwili. Wojna polsko - czeska kosztowała życie 53 żołnierzy czeskich i 92 polskich oraz około 1000 rannych (łącznie po obu stronach).

W walkach w obronie Śląska Cieszyńskiego z naszego miasta brali udział: szer. Wojciech Barabasz, sierż. Józef Jurczyk - były legionista II, a później III Brygady Legionów Polskich, por. Emil Machalica, Józef Machalica, por. Józef Kopeć, plut. Józef Sajdak - były legionista II Brygady Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego i Franciszek Szczypka. Odznaczeni zostali Krzyżem I lub II klasy z napisem „Waleczny Śląsk”: Emil Machalica i Józef Kopeć. Dekret Pochwalny za waleczność otrzymali: Wojciech Barabasz, Józef Jurczyk i Józef Sajdok.

Ostatecznie o losie Śląska Cieszyńskiego zdecydowała w dniu 28 VII 1920 roku Rada Ambasadorów. W jej skład wchodzili paryscy ambasadorowie Wielkiej Brytanii, Włoch, Japonii i USA, a po ustąpieniu USA także Belgii, którym przewodniczył przedstawiciel Francji. Polska uzyskała słabiej uprzemysłowioną część Śląska Cieszyńskiego, zamieszkiwaną przez 94 tys. Polaków (67,5%), 2 tys. Czechów (1,7%) i 43 tys. Niemców (30,7%). Czechosłowacja otrzymała całe karwińskie zagłębie węglowe, huty i połączenie kolejowe ze Słowacją. Teren ten zamieszkiwało 140 tys. Polaków (48,6%), 113 tys. Czechów (39,5%) i 34 tys. Niemców (11,9%). Przyznane Czechosłowacji tereny powiatów frysztackiego i cieszyńskiego, zaczęto nazywać Zaolziem.